Stevan Sinđelić Slovenija
Pripremila: Nevenka Jović
Teritorija današnje Republike Srpske je nastanjena od vremena neolita. U ranom bronzanom dobu dotadašnju neolitsku populaciju su zamenila ratobornija plemena, poznata kao Iliri. Godine 168. p. n. e. ilirske zemlje postaju rimska pokrajina nazvana Ilirikum.
Posle sloma Ilirskog ustanka, desete godine posle Hrista, pokrajina Ilirikum je podeljena:
• Severni deo današnje Republike Srpske pripao je novoj provinciji Panoniji, u kojoj je jedan od gradova bio Municipum Servitijum ili Serbinum (lat. Municipium Servicium / Serbinum), na čijem mestu se nalazi današnja Gradiška.
• Južni deo današnje Republike Srpske pripao je provinciji Dalmaciji.
Srednji vek
Rimljani gube kontrolu nad Panonijom i Dalmacijom 455. godine i ove teritorije zaposedaju Ostrogoti. Ostrogote su pobedili Vizantinci 553. godine tako da Dalmacija postaje deo Vizantije.
Seoba Srba na Balkan
Sloveni su se naselili na ovom području u šestom i sedmom veku. Srbi su se doselili u drugom slovenskom talasu (posle 626. godine), a došli su iz Bele Srbije u regionu Polablja u današnjoj Nemačkoj (Lužički Srbi i danas žive na tim prostorima). Pretpostavlja se da su u Polablje srpsko nacionalno ime doneli Stari Srbi, koji su se, prema ovoj teoriji, doselili iz azijske Sarmatije (severni Kavkaz) u četvrtom veku, zajedno sa Alanima. Smatra se da su Stari Srbi i Alani bili veoma srodna sarmatska plemena, a potomci Alana su današnji Oseti na Kavkazu (Prema drugom tumačenju, i sami Stari Srbi su bili deo Alana). Na osnovu ove pretpostavke, Stari Srbi su se na području Polablja pomešali sa Slovenima i ostavili im svoje ime.
U devetom veku veliki deo teritorije današnje Republike Srpske bio je deo Srbije. Prema najšire prihvaćenom mišljenju, zapadna granica Srbije u to vreme bila je reka Vrbas (Prema drugom mišljenju, granica je bila reka Una). U isto vreme, na južnom delu teritorije današnje Republike Srpske, postojale su nezavisne srpske države: Zahumlje i Travunija (Trebinje). Vladari Srbije u devetom veku bili su: Vlastimir, koji je pobedio Bugare 850. godine i Mutimir, koji je vladao do 890. godine. Mutimir je imao tri sina naslednika: Pribislava, Brana i Stefana.
Vladar Srbije, Petar Gojniković, vladao je i delovima teritorije današnje Republike Srpske. Petar Gojniković je uspeo da održi vlast sve do 917. godine, kada su ga Bugari na prevaru uhvatili i zatvorili u tamnicu. Uz pomoć Bugarske, Srbijom je vladao Pavle Branović, sve do 921. godine. Posle njega, Srbijom je vladao Zaharije Pribisavljević, unuk vladara Mutimira. Zaharije je kratko vladao. Bugari su pokorili Srbiju 924. godine.
Između 930. i 960. godine istočnim delovima današnje Republike Srpske, kao i zapadnim delovima današnje Srbije, vladao je srpski knez Časlav Klonimirović koji je svoju državu oslobodio bugarske vlasti i priznao vrhovnu vlast Vizantije.
Posle 1034. godine, srpski knez Stefan Vojislav zavladao je oblastima Skadra, Duklje, Travunije i Zahumlja.
Kralj Konstantin Bodin, vladar Duklje (1081–1101)
Vladar Duklje, knez Mihailo, sin Stefana Vojislava, proglasio je nezavisnost od Vizantije pre 1077. godine, a pored Duklje, Mihailo je vladao i Humom (Hercegovinom). Rimski papa je krunisao Mihaila kao kralja Srbije. Mihailov sin, Konstantin Bodin, priključio je svojoj državi Rašku i veliki deo Bosne, odnosno današnje Republike Srpske, posle 1083. godine. U Raškoj i Bosni postavio je za vladare dva svoja župana: Vukana i Marka. Raški župan Desa pripojio je Raškoj Zetu i Trebinje posle 1162. godine. Na raškom prestolu, Desu je 1170. godine zamenio njegov brat, Stefan Nemanja, rodonačelnik vladarske dinastije Nemanjića. Pored Raške, Stefan Nemanja je vladao Zetom, Trebinjem, Zahumljem i Metohijom. I kasniji vladari iz dinastije Nemanjića su nastavili da vladaju na ovim teritorijama.
Bosanska država formirana je u vreme bana Kulina (1180-1204), a u ovo doba obuhvatala je i mali deo teritorije današnje Republike Srpske (područje Romanije), dok su južni delovi teritorije današnje Republike Srpske (Hercegovina) bili u sastavu Srbije, a severni i zapadni delovi (Semberija, Posavina, Bosanska Krajina) u sastavu Ugarske. Na područjima pod ugarskom upravom postojale su u 13. veku pokrajine (banovine) pod nazivom Soli i Usora.
Između 1282. i 1316. godine, srpski kralj Dragutin vladao je Sremskom Kraljevinom, koja je obuhvatala delove teritorije današnje Srbije (Donji Srem odnosno Mačvu, Braničevo, Kučevo, Zlatibor, itd), kao i Usoru i Soli na teritoriji današnje Republike Srpske. Rezidencije kralja Dragutina nalazile su se u gradovima Debrcu u Mačvi (između Beograda i Šapca) i Beogradu.
Bosanski ban, Stjepan II Kotromanić (1322-1353), priključio je Bosni teritoriju Soli, Usoru, Donje Krajeve i Hum, pa time i veliki deo teritorije današnje Republike Srpske dolazi pod njegovu vlast.
Pre 1363. godine, istočnim delovima teritorije današnje Republike Srpske vladao je knez Vojislav Vojinović. Posle njega, tom oblašću vladao je župan Nikola Altomanović (1367-1373). Njega su zajednički porazili srpski knez Lazar Hrebeljanović i bosanski ban Tvrtko I Kotromanić, a zatim podelili njegove teritorije.
Stefan Tvrtko I Kotromanić, kralj Srba, Bosne i Primorja (1377-1391), krunisan krunom kralja Stefana Prvovenčanog
Tvrtko I Kotromanić, bosanski ban između 1353. i 1377. godine, još više je proširio teritoriju Bosne. Bosni je priključio Gornje Podrinje, Trebinje, kao i teritorije na zapadu. Samim tim što je u sastavu svoje zemlje imao i jedan deo zemalja dinastije Nemanjića, i što je Nemanjićima bio rod, po naslednim pravima i običajima Tvrtko se krunisao za kralja Srba, Bosne i Primorja. Tvrtka je krunisao jedan srpski mitropolit u manastiru Mileševa, na grobu Svetog Save, a krunisan je krunom kralja Stefana Prvovenčanog, prvog kralja iz dinastije Nemanjića, 1377. godine. Od krunisanja, Tvrtko je nosio i ime Nemanjića.Oko 1412. godine, na istočnom delu teritorije današnje Republike Srpske vladao je knez Pavle Radenović. Pod njegovom vlašću su se nalazili Trebinje, Bileća, Višegrad, itd. Drugim delovima Hercegovine vladao je vojvoda Sandalj Hranić.
Oko 1423. godine, rudnik i grad Srebrenica pripadali su Srpskoj despotovini, kojom je vladao Stefan Lazarević. Između 1428. i 1439. godine, u Srpskoj despotovini su se, pored Srebrenice, nalazili Bijeljina i Zvornik. Ove teritorije su ponovo pripadale Srpskoj despotovini između 1455. i 1459. godine.
Stefan Vukčić Kosača krunisao se za Hercega od Svetog Save, u manastiru Mileševi 1448. godine. Po njemu je, kasnije, teritorija kojom je vladao dobila ime Hercegovina.
Bosanski kralj, Stefan Tomaš, venčao se sa ćerkom poslednjeg despota Srbije, Lazara Brankovića, 1459. godine, i time je pored Bosne zavladao i Srbijom, što je faktički predstavljalo ujedinjenje Bosne i Srbije. Međutim, vladavina nad Srbijom mu je potrajala samo dva meseca. Kralj Tomaš je morao da pobegne iz Srbije pred Turcima, a Srbija pada pod tursku vlast.
Poslednjeg bosanskog kralja, Stefana Tomaševića, ubili su Turci 1463. godine, a Bosna tada potpada pod tursku vlast. Hercegovina pada pod tursku vlast nešto kasnije, 1482. godine. U ovo doba, severni delovi teritorije današnje Republike Srpske bili su pod upravom Ugarske, a na ovim područjima postojale su srebrenička i jajačka banovina. U 16. veku će i ove teritorije doći pod tursku vlast.
Turska i habsburška uprava
Manastir Tvrdoš sagrađen 1509. godine
Pećka patrijaršija (16-17. vek)
U vreme turske vlasti, teritorija današnje Republike Srpske bila je deo Bosanskog elajeta, koji je bio podeljen na sandžake. Od sandžaka bi bilo značajno pomenuti Zvornički sandžak, čiji se administrativni centar nalazio u gradu Zvorniku, na teritoriji današnje Republike Srpske (između 1860. i 1878. godine, pored Zvorničkog, postojao je i Banjalučki sandžak). Tokom turske vladavine, veliki broj Srba je prihvatio islamsku veru. Jedan od najpoznatijih islamizovanih Srba bio je veliki turski vezir Mehmed paša Sokolović, poreklom iz Bosne, čijom je zaslugom obnovljen rad Pećke patrijaršije 1557. godine. Drugi član porodice Sokolović, Ferhad paša, postao je 1580. godine prvi paša ili guverner Bosne. Turska vlast na ovim teritorijama je trajala sve do 1878. godine.
Godine 1833. Hercegovina postaje posebna turska pokrajina, potpuno odvojena od Bosne.
Godine 1875. godine buknuo je ustanak u Hercegovini protiv turske vlasti.
Posle 1878. godine, teritorija Bosne i Hercegovine, odnosno današnje Republike Srpske, dolazi pod upravu Austro-Ugarske. Kraj turske vladavine Srbi su dočekali kao najbrojnija etnička zajednica Bosne i Hercegovine. Prema popisu stanovništva iz 1879. godine u Bosni i Hercegovini je bilo: Srba (43%), Bošnjaka (39%), Hrvata (18%). Za vreme Austro-Ugarske uprave postojao je Banjalučki okrug kao administrativna teritorijalna jedinica.
Jugoslovenska država
Posle sloma Austro-Ugarske, 1918. godine, teritorija današnje Republike Srpske postaje deo Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Između 1918. i 1922. godine, postojao je Banjalučki okrug kao administrativna teritorijalna jedinica Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Između 1922. i 1929. godine, postojala je Vrbaska oblast, kojom se upravljalo iz Banja Luke, da bi 1929. godine bila formirana Vrbaska banovina kao pokrajina Kraljevine Jugoslavije, čiji je glavni grad bila Banja Luka. Nacionalni sastav stanovništva Vrbaske banovine bio je sledeći: Srbi (58%), Bošnjaci (24%), Hrvati (17%).[traži se izvor od 09. 2009.]Posle propasti Kraljevine Jugoslavije 1941. godine, teritoriju današnje Republike Srpske su okupirali nemački, italijanski i hrvatski fašisti. Vrbaska banovina je ukinuta, a teritorija današnje Republike Srpske priključena takozvanoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Okupatori su počinili brojne zločine nad srpskim stanovništvom, a posebno mnogo Srba je stradalo u zloglasnom logoru Jasenovac.
Posle Drugog svetskog rata, 1945. godine, teritorija današnje Republike Srpske postaje deo Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine, jedne od šest republika Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Srbi su sve do 1971. godine predstavljali najbrojniju etničku grupu u Bosni i Hercegovini. Prema popisu stanovništva iz 1961. godine, Srbi su činili 43% stanovništva i imali su u vlasništvu oko 64% teritorije ove republike. Od 1971. godine, najbrojnija etnička zajednica u Bosni i Hercegovini su Muslimani (Bošnjaci).
Period posle raspada Jugoslavije
Potpisivanje Dejtonskog sporazuma 1995. godine
U toku raspada Jugoslavije, proglašene su 4 srpske autonomne oblasti na području Bosne i Hercegovine: SAO Bosanska Krajina, SAO Severoistočna Bosna, SAO Romanija i SAO Istočna Hercegovina. Ove oblasti će se zatim ujediniti u jedinstvenu republiku. Srpska Republika Bosna i Hercegovina proglašena je 9. januara 1992. godine, dok je 28. februara donet Ustav Republike Srpske Bosne i Hercegovine, u kojem je pisalo da teritorija ove republike obuhvata srpske autonomne oblasti, opštine i druge srpske etničke entitete u Bosni i Hercegovini. Republika je proglašena delom jugoslovenske federalne države.
Kada je Bosna i Hercegovina 5. aprila 1992. godine proglasila nezavisnost, Srpska Republika Bosna i Hercegovina proglašava 7. aprila 1992. godine odvajanje od Bosne i Hercegovine i ostanak u Jugoslaviji. Ime republike je promenjeno u Republika Srpska 12. avgusta 1992. godine.
30. avgusta 1995. NATO pakt pokreće Operaciju Namerna sila.
Posle rata, koji je trajao od 1992. do 1995. godine, potpisan je Dejtonski mirovni sporazum, 21. novembra 1995. godine. Republika Srpska je međunarodno priznata kao jedan od dva entiteta, koji čine Bosnu i Hercegovinu (drugi entitet je Federacija Bosne i Hercegovine). Republika Srpska je priznata na 49% teritorije Bosne i Hercegovine, a Federacija Bosne i Hercegovine na 51%. Arbitražnom odlukom o statusu Brčkog, te uspostavljanjem Brčko Distrikta 2000. godine, posed teritorije oba entiteta je smanjen za otprilike 0.5-1.0%.
Tokom proteklih godina, neke ingerencije Republike Srpske izričito definisane dejtonskim ustavom i njegovim aneksima su prenesene na nivo Bosne i Hercegovine (carinska i granična služba, vojska, pravosuđe – osnivanjem Suda BiH i Visokog sudskog i tužilačkog saveta, itd).
Po Ustavu RS, glavni grad Republike Srpske je Sarajevo, dok je de facto to Banja Luka (sedište Vlade, Narodne skupštine, Ustavnog suda, Vrhovnog suda, itd).
Republika Srpska posle Dejtonskog sporazuma
Republika Srpska (crveno) i Distrikt Brčko (zeleno).
BANJA LUKA, GLAVNI I NAJVEĆI GRAD REPUBLIKE SRPSKE
Literatura:
1. Miomir Filipović – Fića, Tri cara i trideset i jedan kralj srpskog naroda, Čikago, 1992.
2. Miloš Blagojević, Srbija Nemanjića i Hilandar, Beograd – Novi Sad, 1998.
3. Slavko Vejinović, Srbi u dijaspori u prošlosti i sadašnjosti, Novi Sad, 1999.
4. Dr Vladimir Ćorović, Političke prilike u Bosni i Hercegovini, Beograd, 1939.
5. Lazar Šebek, Stari Srbi, Izdavač: Krim, Beograd.
6. Sve srpske mape – od šestog veka do Pariza, Specijalno izdanje BLICA, decembar 1995. godine.
7. Sima M. Ćirković, Srbi među evropskim narodima, Beograd, 2004.
8. Dr Tomislav Bogavac, Nestajanje Srba, Niš, 1994.
9. Prof. dr Lazo M. Kostić, Čija je Bosna, Novi Sad, 1999.
10. Petar N. Gaković, Prilozi za istoriju i etnografiju Bosne, nastanak bogumila, islamizacija Bosne, porijeklo Srba na sjevero-zapadu; Bosna vilajet, Beograd, 2005.
11. Miroslav Lazanski, Istina o Srpskoj, Beograd, 2001.
12. Radovan Samardžić, Seobe u srpskoj istoriji (vreme tuđinske vlasti, do 1739), Beograd.
13. Seobe srpskog naroda od 14. do 20. veka, zbornik radova posvećen tristagodišnjici seobe Srba, Beograd, 1990.
14. Srpski narod u drugoj polovini 14. i u prvoj polovini 15. veka, Zbornik radova posvećen petstogodišnjici Kosovske bitke, Beograd, 1989.
15. Vladimir Ćorović, Ilustrovana istorija Srba, knjige 1-6, Beograd, 2005-2006.
16. Dragan Brujić, Vodič kroz svet Vizantije, Beograd, 2004.
17. Istorijski atlas, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva – Zavod za kartografiju “Geokarta”, Beograd, 1999.
18. Školski istorijski atlas, Zavod za izdavanje udžbenika Socijalističke Republike Srbije, Beograd, 1970.
19. Denis Šehić – Demir Šehić, Istorijski atlas Sveta, Beograd, 2007.
20. The Times History of Europe, Times Books, London, 2002.
21. Richard Overy, The Times History of the 20th Century, Times Books, London, 2003.