Stevan Sinđelić Slovenija
Pripremio: dr.sci. Saša Gajić
Isprva je, usled ogromne nadmoćnosti Grka i domaće helenizovane elite, izgledalo da je poduhvat pobunjenika protiv moćnog carstva, kao krajnje nerealan, osuđen na neuspeh
Kao prototipski primer “ustanka tradicionalista” sve protiv duhovnog i kulturnog otuđenja, “pseudomorfoze” elita, uzećemo za posmatranje, i to iz razloga očiglednosti, antički primer pobune jevrejskih tradicionalista – poznati i dobro istorijski proučeni Makavejski ustanak. O istorijskoj jedinstvenosti i kulturnoj osobenosti naroda Izrailja izlišno je puno govoriti. Kao jedini monoteistički narod Starog sveta, od vremena saveza praoca Avrama sa Jahveom, preko Mojsijevog izlaska dvanaest plemena Izrailja iz egipatskog ropstva, naseljavanja prostora mnogobožačkog Kaanana u vremenu propasti imperija kasnog bronzanog doba (kraj 13. veka pre Hrista)1 i stvaranja uzornog kraljevstva Davida i Solomona, sve do perioda posrtanja i ropstva – Jevreji predstavljaju jedinstveni kuturno-istorijski fenomen borbe jednog naroda za svoje “mesto pod suncem” i samobitnost koji je, kao kulturno-civilizacijska “drugost”, oštro odudarala i “štrčala” od svog bliskoistočnog okruženja. Celokupna starozavetna istorija Jevreja predstavlja neprestalno odgovaranje na “sve vrste izazova”, uključujući i one najteže – od kulturnog osipanja i mešanja sa mnogobožačkim idolopoklonstvom kaanskih kultova; sukoba sa Feničanima i Filastejcima; pretapanja u susedne narode (“izgubljena plemena Izrailja”) ili njihovog postupnog odrođavanja (Samarjani); nalaženja između “čekića i nakovnja” interesnih sfera antičkih imperija i njihovih kultura – na tromeđi između Egipta, Maloazijskih carstava (Hetiti, Asirci) i sirijsko-mesopotamsko-persijske civilizacije. Pred ovim izazovima kalile su se i propadale elite Mojsijevskog opredeljenja i održavan, najčešće sa mukom i žrtvama, Zavet i predanje, moral i solidarnost, i stvarale se, u samom narodu, nove elite u ličnostima sudija i proroka.
Ediktom persijskog cara Kira 538. godine okončano je pedesetogodišnje vavilonsko ropstvo Judinog i Venijaminovog plemena. Usledilo je, u više etapa (pod Sesvasarom, Jojkinom, Jezdrom i Nemijom), vraćanje Jevreja u zemlju kaanasku, a zatim i obnova, odnosno podizanje drugog Jerusalemskog Hrama2 Povratak je značio i suočavanje sa izmenjenom etničkom strukturom Palestine, sa svim posledicama etničkog mešanja i kulturne asimilacije, odnosno postojanjem verskog sinkretizma (sukobi sa Samarjanima oko razvoda “mešovitih brakova”). Obnova je značila i rekonstrukciju identiteta na osnovama starozavetnih knjiga i obredne prakse, te stvaranje autonomne države (sa obavezom davanja vazalnih tributa Persiji) pod upravom Prvosveštenika. O tome nam svedoči istoričar Josif Flavije: “Imali su politeju (vladavinu, uređenje) aristokratsku sa oligarhijom, jer su Prvosveštenici bili na čelu poslova” (Star. XX, 111). Osvajanja Aleksandra Makedonskog i pad Persije Ahamenida, iako u početku nisu uticale na promenu statusa Judeje, dugoročno su doveli do potpadanja ovih prostora pod uticaje helenističke kulture, grčkih paganskih vrednosti i obrazaca mišljenja. Između Aleksandrovih naslednika, dijadoha, koji su međusobno podelili “svetsko carstvo”, periodično su eskalirala neprijateljstva gde je jedini zajednički sadržatelj ovih moćnih “blizanačkih imperija” i takmaca bila politika asimilacije kroz helenističku, “superiornu” kulturu koja je, doduše na različite načine, nametana svim narodima istoka. Prostor Palestine pretvoren je tako u polje ne samo geopolitičkog nadmetanja Ptolomejske, egipatske, i Seleukidske, sirijske helenističke dinastije, već i u prostor intenzivne helenizacije, svojevrsne antičke kulturne globalizacije u obrazcima unifikujućeg helenskog humanizma (“..da svi budu jedan narod (ειναι πανταις εις λαδν ενα). I da svaki napusti svoje običaje (τα νομιμα)” – kazuje nam o ciljevima helenizacije početak “Knjiga Makavejskih”3).
HELENSKA KOLONIZACIJA Usledila je kolonizacija helenstičkih naseljenika i intenzivna helenizacija Jevreja, čiji je najveći deo naroda polovinom 2. veka pre Hrista već dugo živeo u dijaspori – gde je od ranije bio izložen jakim stranim kulturnim uticajima i izazovima4. Našavši se, u vremenu manjem od jednog veka, u “helenizovanom svetu”, narod Izrailja je pokušao da, u vidu odgovora na kulturne izazove, sačuva svoj Zavet i veru, i kroz njih – svoju samobitnost. U dijaspori je tako preveden Stari Zavet na grčki (čuvena “septuaginta”). U formi helenskih filozofskih platonističkih dijaloga i uz korišćenje grčke filozofske pojmovne aparature, vršena je apologetika Mojsijevog zakona, i u dijaspori, i u Palestini. No, uticaji helenizma kao “svetskog trenda” i “superiorne mode” koja je politički dominirala većim delom starog sveta, privlačila je pre svega one lišene moći a koji su, barem na deo nje, svikli.
Tako su i helenistički kulturni uplivi postepeno prodirali u više slojeve jeverejskog društva, u njenu elitu. Pod ovim uticajima, predačko nasleđe i vera koja se moći radi odenula “helenističkim odorama” neretko je poprimala farsične oblike, na primer u slučajevima kada su jevrejske poslovice i pouke preoblikovane i prepevavane u stihove kako bi svojom formom bile skladu sa delfskim zagonetkama. Usledilo je i mnoštvo drugih kulturnih eksperimenata. Usvajano je ne samo helensko odevanje, već i helenske navike, na primer praktikovanje obedovanje u ležećem položaju i pomodno vođenje dubokoumnih rasprava oko trpeze.
Ne samo da su sinagoge počele da se grade u grčkom arhitetektonskom stilu, ne da se samo išlo u grčko pozorište i učestvovalo u atletskim takmičenjima, već su se sve više upotrebljavali grčki jezik i pismo, a postepeno zaboravljao hebrejski, odnosno aramejski jezik. Helenizacija je postupno ali neumitno poprimala obrise kulturne pseudomorfoze: kultni i ritualni propisi Zakona tumačeni su i vrednovani grčkim alegorijskim metodama kao “moralne zapovesti”; vršena su nasilna umetanja paganskih proročanstva (“orakula”) u verske spise; čitane su grčke bajalice; krišom je preuzet čitav dijapazon mnogobožačkih sujeverja.
U helenističkoj pseudomorfozi prednjačili su viši i bogatiji slojevi gradskog stanovništva. Shodno tome, helenizovani Jevreji iz viših staleža rado su uzimali grčka (i kasnije latinska) imena koja su, što je bilo moguće više, zvučala kao njihova jevrejska, pa su Jošue (Isusi) postajali Jasoni, a Sile Silvani i slično. Novi naraštaji Jevreja bavili su se atletskim “bildovanjem” u “gimnazijama”, mazali mišice uljem, u čemu su uzimali učešće i “progresivni” sveštenici dičeći se svojom “otvorenošću i slobodoumnošću”. Smatrajući potom, sve revnosnije i “principijelnije”, svoj identitet, veru i kulturu za zaostalost, za izvor svih sukoba i stradanja jednog provincijalnog i naspram sveta inadžijskog naroda (govorili su: “Hajde da sklopimo savez sa neznabošcima koji su oko nas, jer, otkako se odvojismo od njih, snađoše nas mnoga zla”5), sve pod izgovorima tolerancije i otvorenosti, odbacivanje sopstvene kulture, moralnih osećanja i običaja išlo je među elitama dotle da su se helenizovani Jevreji, izloženi porugama pagana i revnosnih propagatora njihove mode, stidili obrezanja, pa su ga mnogi među njima putem hirurške operacije hteli otkloniti (“I prepraviše obrezanje (ακροβυστιας) i odstupiše od Zaveta Svetog, i podjarmiše se neznabošcima, i prodadoše se da čine zlo” kazuju nadalje Knjige Makavejske)6. Umesto mira i blagostanja, zemlja je i dalje tonula u sveopšte rasulo. Strani namesnici su kroz besomučno oporezivanje pljačkali stanovništvo. Helenizovane elite bespogovorno su tonule u kolaboraciju – i ubrzo je sve bilo obezvređeno i spremno za prodaju strancima. Čak je i mesto Prvosveštenika Hrama, nakon što je intrigama podstaknutim grčkim “stranim faktorom” svrgnut pobožni Prvosveštenik Onias, bilo dato na prodaju. Josija, koji je svoje ime helenizovao u Jason, ponudio je sirijskim Grcima najveću vazalnu svotu, a Onias je, nekoliko godina kasnije, ubijen u izbeglištvu u Antiohiji. Nakon tri godine od postavljenja Jasona, neki Menelaj je ponudio još veću sumu novca sirijskim Seleukidima, što je dovelo do nove smene, tako da je položaj Prvosveštenika trajno posao kupoprodajni predmet politike.
SEOSKA LUČA Nasuprot eliti, “zatucano” i “parohijalno” pretežno seosko i provincijalno stanovništvo čvrsto se držalo vere i običaja predaka, pa je rastao i otpor prema sirijskoj politici i odrođenoj eliti što se pretvorila u slugu stranog etničkog i socijalnog tlačitelja.
I ranije je kroz istoriju među Jevrejima, tom “narodu tvrdovratom” a “srca neobrezanog”, gde je sav “dom Izrailjev bio svadljiv i žestokosrdan”, kako o njemu vele korenja Mojsijeva
(2. Mojs. 32,9; 33,3; 3 Mojs. 26,41; 5. Mojs. 9,16; Jezek. 3,7) bilo dosta kalkulanata, prevrtljivaca i otpadnika: još u vremenima odvođenja u vavilonsko ropstvo, Jevreji su se delili na partije pristalica Vavilona i Egipćana. Sada je, međutim, masovno otpadanje bilo ne samo političko, već i kulturno i duhovno, i vodilo je, kroz pojačavanje rascepa unutar društva, do sve intenzivnijeg “kulturnog rata” između helenizovanih “sinova bezakonja” i pravovernih “dobrovoljaca zakona” koje je, u svemu tome, imalo i socijalne dimenzije sukoba bogatih
a amoralnih snobova sa osiromašenim narodom.
Čašu je prepunila brutalnost stranog intervencionizma. Car Antioh IV Epifan7 (prozvan, zbog oholosti i manijakalnih dela tokom svoje vladavine, od strane rimskih istoričara Polibija i Tita Livija i “epimanom”), filozof-epikurejac i fanatični helenizator, rešio je da jednom za svagda skrši kulturni otpor Jevreja i uništi njihov identitet rušenjem jevrejskog monoteizma. Pri tome je “spojio lepo i korisno”: poraz u ratu sa egipatskim Ptolomejima značio je i ispražnjenu državnu kasu, pa je ovaj “budžetski deficit” Antioh nadomestio pljačkom Jerusalimskog Hrama čiji su sakramenti odneti u Antiohiju. Srušivši zidove grada, uz masovne pokolje civila, mahom žena i dece koji su raspinjani na krstove8, Antioh je planski pristupio obesvećenju oltara prinošenjem paganskih žrtava u opljačkanom Hramu (“mrzost opustošenja na mestu Svetome” po proroštvu Danilovom (Dan. 11,31; 12, 11) koje se time ispunilo). Zatim se antiohijski vladar proglasio za inkarnaciju “Zevsa Olimpijskog” i “Cara Antioha Boga slavnog i pobedonosnog”.
Usledili su carski dekreti kojima je Antioh, pod pretnjom smrtnom kaznom, Jevrejima zabranio praznovanje sabata i obrezanje, uz istovremno promovisanje sopstvenog “kulta ličnosti” u vidu slavljenja njegovog rođendana svakog 25. u mesecu (što je, osim prinošenja žrtava, uključivalo i nošenje falusoidne “štafete” kroz provincije, čija je kultna uloga preuzeta iz Egipta!), uz prećutno pokoravanje domaćih helenizovanih viših slojeva. Sve to je najveći deo jevrejskog naroda utvrdilo u ubeđenju da u Antiohu IV vide “sina pogibli”, preteču antihrista, a neizdrživost terora i poltronska kolaboracija pseudoelite u “duhovnom bludu”
(4. Mojs. 25.1-11), sa neznaboštvom, samo je ubrzala ustanak.
Neznatni incident u provinciji, u malom selu Modein nedaleko od Lide, rasplamsao se u ustanak protiv tuđinske vlasti i njenih “civilizovanih” slugu. Kada su carski nadzornici došli u ovo mesto sa namerom da nateraju stanovništvo da prinosi žrtve “božanskom caru” i njegovoj vlasti “koja donosi dugovečni mir i blagostanje”, stari sveštenik Matatija iz porodice Hasmoneja ubio je helenizovanog Jevrejina koji se spremao da prinese žrtvu idolima i pretukao strane namesnike.
Povukavši se u planine u strahu od potere, pošto je ovaj incident predstavljao pravu senzaciju, Matatija i njegovi sinovi, sa taborom koji iz dana u dan uvećavao pristizanjem ratobornih pravovernika i ljudi sitih nepravde i poniženja, otpočeli su gerilski rat.
JUDA MAKAVEJAC Isprva je, usled ogromne nadmoćnosti Grka i domaće helenizovane elite, izgledalo da je poduhvat pobunjenika protiv moćnog carstva, kao krajnje nerealan, osuđen na neuspeh. Iz pustinjskih uporišta i planina ustanici su u prvo vreme vršili brojne male napade i sabotaže. Rušili su paganske hramove, surovo kažnjavali otpale sunarodnike i vršili prepade na carske patrole. Pošto je stari Matatija ubrzo umro, vođstvo u uvećanom taboru ustanika preuzeo je njegov sin Juda, nazvan Makavejac (na aramejskom “makkava” znači “čekić”, “sličan čekiću”). Juda Makavejac je potom poveo sve veće i sve spektakularnije napade na carsku vojsku i kolaboracioniste. Nizali su se neverovatni uspesi i pobede, pa je Antioh9, zauzet ratovima u Partiji, zarad gušenja ustanka uputio u Palestinu iskusnog generala Lisiju. No, Makavejci su u nekoliko sukoba potukli Sirijce, i kao kruna uspeha, pobednički ušli u Jerusalim nemilosrdno se obračunavši sa helenizovanim kolaboracionistima nad kojim je izvršena svojevrsna njegoševska “istraga poturica”. Zaposevši obesvećeno mesto Jerusalimskog hrama, makavejski ustanici obnovili su Mojsijev zakon (25. decembra 164. godine pre Hr.) i ustoločili novu dinastiju Hasmoneja čiji je rodonačelnik postao Juda Makavejac. Od tada pa do danas, Jevreji slave ovaj dan kao praznik “hanuke” (osvećenja Hrama) paljenjem svetla kao znaka da tama i mrak moraju nestati pred snagom svetlosti i istine.
Posle Judine smrti u jednom okršaju u transjordanskim krajinama (oko 160. godine pre Hr.) zaokruživanje oslobodilačkog rata Makavejaca izvršili su njegova braća Jonatan i Simon. Judeja je pod kasnijim Hasmonejcima ponovo postala slobodna i takva ostala sve do rimskog doba i vladavine uzurpatora Idumejca Iroda Velikog, isto onog koji je naredio pokolj novorođenčadi u Vitlejemu. Iz “makavejske restauracije” koja je tokom narednih vek i po imala i periode međusobne borbe oko vlasti, izrasli su svi pokreti i grupacije poznati iz Hristovih i apostolskih vremena – od fariseja (konzervativaca koji su formalno branili makavejsko nasleđe) preko sadukeja (recidiva epikureizovanih pobožnih učenjaka), mistički nastrojenih esena bliskih Jovanu Krstitelju, sve do ratobornih zilota koji će u kasnijim razdobljima povesti ustanke protiv Rimljana, onaj 66. godine i onaj u drugom veku posle Hrista, pod Bar Kohbom i Ben Akibom. Hrišćanska tradicija i Pravoslavna Crkva i dan-danas slavi makavejske ustanike kao “pravednike zakona” i smatra ih svojim pretečama, poslednjim u punom smislu pravim starozavetnim Judejcima, tako da su neki od hrišćanskih otaca u vizantijskoj epohi ispisivali hvalospeve Makavejcima (“Pohvala Makavejcima” sv. Grigorija Bogoslova”).10