Stevan Sinđelić Slovenija
Pripremio dr.sci. Saša Gajić
Turska je zainteresovana za ulaganje u područjima severne Crne Gore, koja čine još uvek nepovezani deo „zelene transverzale“
Neoosmanizam kao uobličeni spoljnopolitički izraz „tursko-islamske sinteze“ teži stvaranju jednistvene interesne sfere na nasleđu i na prostoru nekadašnjeg Osmanskog carstva. Uz geografske i istorijske komponente „strateške dubine“(A. Davutoglu), koju u tom cilju koristi, Turska geostrategija prostor Balkana (uz Kavkaz) vidi kao „bliski prostor okruženja“, tojest kao najbliži i za uspeh šire strategije nužno dosežni „regionalni prostor uticaja“ kao sklop zaleđa (hinterlanda), što koncentrično okružuju središnje „tursko kopno“ sa epicentrom u Mramornom moru, gde je i smeštena turska prestonica. Intenzivirajući privredni i geopolitički uticaj na području „neintegrisanog“ „zapadnog Balkana“ kao jugoistočnom „međuprostoru“ između nje i EU, Turska teži da se „užljebi“ u sve značajne komunikacione pravce između Srednje Evrope i Bliskog Istoka.
Na taj način Turska stavlja do znanja EU koliki je njen regionalni značaj te da bez nje i ostvarenja njenih interesa u regiji (sa ili bez punopravnog članstva EU, svejedno) nema ni stabilnosti niti geopolitičke i privredne „prohodnosti“ ovog rovitog područja. Drugim rečima, potencijalnom neoosmanskom postmodernom „rekonkistom“ projektovanom do granice tokova Save i Dunava, Srednjoj Evropi se poručuje: ili ćete nas prigrliti u punopravno EU članstvo ili ćete se sudariti sa Turskom čim kročite dublje na Balkan. Geopolitička ekspanzija na jugoistoku Evrope takođe pruža Turskoj široki manevarski prostor za realizaciju dugosežnih strateških projekcija prema postsovjetskom turkofonom prostoru ka arapskom Bliskom Istoku (Liban, Sirija, Irak) i Iranu.
U ostvarenju neoosmanske „zapadne strategije“ Turska se na Balkanu oslanja na domaće muslimansko stanovništvo i njegov istorijski sentiment prema negdašnjem carstvu na Bosforu, pre svega na bošnjačke muslimane i Albance, to jest na njihove državne i paradržavne tvorevine na prostoru Evrope: Federaciju BiH, Albaniju, tzv. „Republiku Kosovo“, ali i na njihove manjine u susednim državama – na Bošnjake u Raškoj oblasti u Srbiji i u Crnoj Gori, na Albance na jugu „uže“ Srbije, u zapadnoj Makedoniji i Crnoj Gori.
„Strateški luk“ neoosmanskog povezivanja muslimana na Balkanu potpuno odgovara nekadašnjim vizijama „zelene transverzale“. On prati i geografske datosti i svoje istorijske preteče: prodor u „srce Balkana“ pre šest vekova izveden je kroz ovladavanje vardarskim dolinom i kosovsko-metohijskom „tvrđavom“ na razmeđi sa moravskim slivom, a zatim – kroz dalji prodor u dubinu, preko novopazarsko-pljevaljske putanje ka Goraždu i dalje, ka dolini reke Bosne. Ako na istočnom delu balkanskog poluostrva Turci ponove nastupanje maričkim slivom kroz Rodope ka Makedoniji, imali bismo u gestrateškom smislu u novom izdanju i novim sredstvima svojevrsnu reprizu osvajačkog pohoda Osmanlija sa kraja 14. i tokom 15. veka ka Srednjoj Evropi, i to upravo ojačanu i podržanu rezidualnim uporištima (u vidu savezničkih muslimanskih teritorija kao „odskočnih daski“) prvog turskog prodora iz Male Azije na severozapad.
POVEZIVANJE BOSNE I VELIKE ALBANIJE Tek delimično (153 km obale, a svega 109 km vazdušnom linijom) učestvujući u litoralnom obodu jadranskog dela Rimlanda sa planinskim, kontinentalnim zaleđem, a u uslovima gde Hrvatska i Albanija kao članice NATO pakta kontrolišu najveći i najrazuđeniji deo obale (uključujući dalmatinska ostrva), luke (od Rijeke, preko Zadra i Splita do Drača i Valone) te Ortranska vrata, Crna Gora (sa sve bokokotorskim zalivom) ima primetno mali geostrateški značaj čak i u okviru Balkana. Njena nekadašnja glavna strateška funkcija – da u zajednici sa Srbijom daje centralnoj „kontinentalnoj“ zemlji Balkana izlaz na more, sada je preokrenuta: Crna Gora od svog odvajanja igra ulogu tampona, koji odeljuje Srbiju od mora i čini je zaključanom zemljom (landlocked country). Ipak, obzirom na rasprostranjenost muslimanskog stanovništva u Crnoj Gori – Albanaca od jadranske obale i Skadarskog jezera duž istočne granice Crne Gore sa Albanijom i, još važnije, sa Metohijom (Ulcinj, Tuzi, Plav, Gusinje, Rožaje), kao i muslimana – Bošnjaka u severnom delu Crne Gore (južnom delu nekadašnjeg novopazarskog sandžaka) koji se na njih prostorno naslanjaju, ove su teritorije od velike važnosti za neoosmansku strategiju stvaranja „islamskog luka“ na zapadnom delu Balkana. Destabilizacijom ovog prostora, a zatim njegovom kasnijom pacifikacijom te pravno-političkim prekomponovanjem (sve uz sinhronizovano dejstvo sa aktiviranjem muslimanskog življa u Raškoj oblasti), neoosmanizam srednjeročno smera da teritorijalno poveže velikoalbanski državni projekat sa bošnjačkim entitetom i bolje komunikaciono (između Peći, odnosno Istoka, i Goražda, i Novog Pazara i Goražda) i adminstirativno-politički.
Ne treba pri tome smetnuti sa uma da je „geopolitički uspeh“ kroz destabilizaciju na prostoru maloljudne, privredno, institucionalno i međuetnički krhke Crne Gore – i najlakše ostvariv. Crnogorski vladajući vrh – koji je, da bi se održao na vlasti, svesno pristao da igra istorijsku i kulturno-identitetsku te nadasve geopolitički spornu, „suprotnu“ ulogu „zaključavanja Srbije“ i njenog identitetskog zatiranja na prostoru Crne Gore – strepi da će biti žrtvovan u nekom od narednih poteza igre na balkanskoj geopolitičkoj ploči. On zato gaji nadu – svojstvenu nemoćnim vazalima – da će se doslednim i revnosnim izvršavanjem dobijene uloge, kao i ulaskom u NATO, sačuvati da ne bude plen tih istih „saveznika“ i njihovog međusobnog „namirivanja“.
Pošto je svaki drugi geopolitički značaj Crne Gore mimo opisanog minoran, a isto to, samo mnogo značajnije (u okviru širih regionalnih, pa i kontinentalnih strategija) mogu da rade i balkanski muslimani (Albanci i Bošnjaci), ne treba nimalo sumnjati da će talasokratska imperija, kada za to dođe vreme, interese slabih i nevažnih vazala podrediti interesima drugih, većih i važnijih. A od Turske i njenih interesa – između Srednje Evrope, Rusije i daljih istočnih narastajućih centara multipolarizma – atlantisti nemaju značajnijeg partnera. Savremene neoosmanlije to veoma dobro znaju i zato stalno dižu ulog: potražuju sve više i „soliraju“ bez prethodnog odobrenja globalnih saveznika, znajući da će im skoro sve „biti progledano kroz prste“.
TURSKE INVESTICIJE Neoosmanska spoljna politika Turske pod Erdoganovom AKP prema Crnoj Gori primenjuje širok instrumentarijum za povezivanje i pojačanje uticaja. On je u prvim fazama vezan za investiciono-ekonomsku inflitraciju radi ovladavanja privrednim i resursnim kapacitetima klijentske zemlje, kao i za kulturnu i versku saradnju. Ona se vrši preko TIKA (Turska agencija za saradnju i razvoj), koja ima veliko iskustvom u finasiranju regionalnih projekata. Godine 2012., u trenutku kad je priliv stranih investicija i sa zapada i istoka, što zbog svetske krize što lokalnog prezasićenja tržišta nekretnina, prepolovljen, „suverena“ crnogorska vlast se poradovala što je umesto njih povećan obim turskih investicija i trgovinske razmene (rast sa sedam na 25 miliona evra 2011. godine, sa tendecijom udvostručavanja na godišnjem nivou). Tome služi „Sporazum o slobodnoj trgovini“ iz 2010. godine, kao i pet ovogodišnjih sporazuma koje je premijer Crne Gore Lukšić potpisao sa turskim premijerom Erdoganom. Pomenuti ugovori se, pored povećanja obima trgovine, odnose i na civilnu avijaciju (porast nedeljnog broja letova Turkish Airlines za Podgoricu), socijalnu zaštitu i zaštitu investicija.
Na investicionom polju turske dugoročne namere postaju očitije: od skromne crnogorske proizvodnje što se bavi metalurgijom (željezara, kombinat aluminijuma), hidroenergijom (Mratinje, Perućica) i termoenergijom (Pljevlja) te prerađivačke industrije (duvan i so), Turska se u prvom redu interesuje za ulaganje u oblasti metalurgije (turski holding Tosjali kupio je željezaru u Nikšiću za 1,5 miliona evra), za Aluminijumski kombinat i hidroenergiju. Turska bi na taj način preuzela primat skoro u kompletnoj industriji i energetici Crne Gore. Dalja turska interesovanja uperena su ka poljoprivredi i prerađivačkoj industriji, a tek uzgred i sporedno, ka uslužnom sektoru, ka turizmu.
Sve ovo nam govori ne samo da je mala crnogorska privreda na putu da njom u svim ključnim segmentima, i to u kraćem roku, ovladaju Turci – već i više od toga. Turska je u perspektivi, a to otvoreno govore njeni zvaničnici i privrednici, veoma zainteresovana za ulaganje i u građevini i infrastrukturi, i to posebno (nije teško pogoditi) u područjima severne Crne Gore – za investicije u putne pravce kroz prostore naseljene građanima Crne Gore muslimanske veroispovesti, i to – između Kosova, Albanije i BiH, što danas čine još uvek teritorijalno i politički nepovezani deo „muslimanskog balkanskog luka“, tojest „zelene transverzale“.
U tom kontekstu treba gledati i ideju o turskom ulaganju i izgradnju aerodroma u Beranama. Paralelno sa planiranjem investicija u putne pravce i povećanjem obima trgovine, teče i pojačan kulturni (nauka i obrazovanje) i verski uticaj Turske. Na ovim poljima saradnje Turska vešto vezuje za sada suverenim vlastima „lojalne“ crnogoske muslimane sa Sarajevom, a Albanace sa Prištinom i Tiranom. Za sada…
Ljubljana, dana 09.02.2013